जागतिक पर्यावरण दिन (World Environment Day) दरवर्षी ५ जून रोजी साजरा केला जातो. हा दिवस जगभरातील १५० पेक्षा अधिक देशांमध्ये पर्यावरणाच्या संरक्षणासाठी जनजागृती आणि कृतीसाठी एक मोठे व्यासपीठ म्हणून ओळखला जातो6. १९७२ मध्ये स्टॉकहोम (स्वीडन) येथे ‘मानव आणि पर्यावरण’ या विषयावर झालेल्या संयुक्त राष्ट्रांच्या पहिल्या परिषदेनंतर १९७३ पासून हा दिवस साजरा केला जातो67.
जागतिक पर्यावरण दिन २०२५ ची थीम आणि यजमान देश
- २०२५ मध्ये जागतिक पर्यावरण दिनाची थीम आहे: ‘प्लास्टिक प्रदूषणाचा अंत करा’ (Beat Plastic Pollution)265.
- यावर्षी जागतिक कार्यक्रमाचे यजमानपद दक्षिण कोरिया (Republic of Korea) या देशाकडे आहे246.
थीमचे महत्त्व
- प्लास्टिक प्रदूषण हा आजच्या काळातील सर्वात गंभीर पर्यावरणीय प्रश्नांपैकी एक आहे.
- जगभरात दरवर्षी ४३० दशलक्ष टनांहून अधिक प्लास्टिक तयार होते, त्यातील मोठ्या प्रमाणावर प्लास्टिक लवकरच कचऱ्यात रूपांतरित होते आणि मायक्रोप्लास्टिकच्या स्वरूपात अन्नसाखळी, पाणी, हवा आणि अखेर मानवी शरीरातही पोहोचते16.
- प्लास्टिक प्रदूषणामुळे नद्यांचे आणि समुद्रांचे प्रदूषण, वन्यजीवनाचा धोका, आणि मानवी आरोग्यावरही परिणाम होतो1.
विशेष लक्ष केंद्रित केलेल्या गोष्टी
- प्लास्टिकच्या वापरात कपात: एकल वापराच्या प्लास्टिक वस्तू (single-use plastics) जसे की पिशव्या, बाटल्या, स्ट्रॉ, यांचा वापर टाळण्यावर भर दिला जात आहे145.
- पुनर्वापर व पुनर्चक्रण: प्लास्टिक वस्तूंच्या पुनर्वापर आणि पुनर्चक्रणाला प्रोत्साहन दिले जात आहे, तसेच जैव-अपघटनीय (biodegradable) पर्यायांचा अवलंब करण्याचा संदेश दिला जातो14.
- जागृती व शिक्षण: शाळा, महाविद्यालये आणि समाजात प्लास्टिक प्रदूषणाविषयी जनजागृती वाढवण्यावर भर आहे14.
- कायदेशीर उपाययोजना: सरकार आणि आंतरराष्ट्रीय संघटनांनी प्लास्टिक प्रदूषण रोखण्यासाठी कठोर कायदे व धोरणे राबवावीत, यावरही लक्ष केंद्रित केले आहे14.
- आंतरराष्ट्रीय सहकार्य: प्लास्टिक प्रदूषणावर नियंत्रण मिळवण्यासाठी जागतिक स्तरावर देशांनी एकत्र येऊन उपाययोजना कराव्यात, असा संदेश दिला गेला आहे4.
- नवीन पर्यावरणपूरक पर्याय: जैव-अपघटनीय प्लास्टिक, पुनर्वापर करता येणारे पदार्थ, आणि टिकाऊ पॅकेजिंग यांसारख्या पर्यायांचा शोध व वापर वाढवण्यावर भर आहे4.
व्यक्तिगत आणि सामाजिक भूमिका
प्रत्येक व्यक्तीने आपल्या दैनंदिन जीवनात प्लास्टिकचा वापर कमी करणे, पुनर्वापर करणे, कचरा व्यवस्थापनात सहभागी होणे, आणि इतरांना जागरूक करणे या गोष्टींवर भर दिला जात आहे45.
माझ्या जीवनशैलीत बदल करून प्लास्टिक प्रदूषण कसे टाळू शकतो?
१. कापडी किंवा ज्यूट पिशव्या वापरा
- बाजारात किंवा खरेदीसाठी जाताना नेहमी कापडी, ज्यूट किंवा पुनर्वापरायोग्य पिशव्या वापरा. प्लास्टिकच्या पिशव्यांना नकार द्या21.
२. स्टेनलेस स्टील, काच किंवा तांब्याची भांडी वापरा
- पाणी व इतर पेय साठवण्यासाठी आणि खाण्यापिण्यासाठी प्लास्टिकच्या ऐवजी स्टील, काच किंवा तांब्याची भांडी वापरा2.
३. प्लास्टिक पॅकेजिंग टाळा
- स्थानिक बाजारातून ताज्या, सैल (पॅकिंग नसलेल्या) वस्तू खरेदी करा. शक्य तिथे स्वतःचे कंटेनर घेऊन जा आणि अनपॅक केलेली उत्पादने निवडा21.
४. डिस्पोजेबल वस्तूंचा वापर कमी करा
- एकदाच वापरून फेकून देण्यायोग्य (डिस्पोजेबल) प्लास्टिक वस्तू टाळा. त्याऐवजी पुन्हा वापरता येणाऱ्या वस्तू निवडा, जसे की स्टीलचे ताट, वाट्या, कप, पाण्याच्या बाटल्या21.
५. प्लास्टिकमुक्त स्वच्छता उत्पादने वापरा
- नैसर्गिक साबण, शैम्पू बार, बँबूचे टूथब्रश अशा प्लास्टिकमुक्त स्वच्छता उत्पादनांचा वापर करा2.
६. जुन्या वस्तूंचा पुनर्वापर आणि दुरुस्ती करा
- शक्य तितक्या वस्तू दुरुस्त करून पुन्हा वापरा. अनावश्यक नवीन वस्तू खरेदी टाळा2.
७. प्लास्टिक कचऱ्याचे योग्य व्यवस्थापन करा
- प्लास्टिक कचऱ्याची वर्गवारी करा आणि शक्य असल्यास पुनर्चक्रणासाठी द्या4.
८. पर्यावरणपूरक ब्रँड्स निवडा
- प्लास्टिकमुक्त किंवा पर्यावरणपूरक उत्पादने बनवणाऱ्या कंपन्यांचे उत्पादन खरेदी करा2.
९. प्लास्टिकमुक्त इव्हेंट्स आणि पार्टीसाठी पर्याय वापरा
- पार्टी किंवा कार्यक्रमात डिस्पोजेबल प्लास्टिकऐवजी पानांचे ताट, कागदी कप, किंवा इतर पर्यावरणपूरक पर्याय वापरा21.
उद्देश व संदेश
- प्लास्टिकच्या वापरात कपात करणे, विशेषतः एकल-वापर प्लास्टिक टाळणे.
- प्लास्टिक वस्तूंचा पुनर्वापर आणि पुनर्चक्रण वाढवणे.
- शाळा, महाविद्यालये, संस्था आणि समाजामध्ये प्लास्टिक प्रदूषणाविषयी जागरूकता वाढवणे.
- सरकार आणि आंतरराष्ट्रीय संघटनांनी कायदेशीर उपाययोजना राबवणे आणि पर्यावरणपूरक धोरणे आखणे6.
- प्लास्टिकच्या संपूर्ण जीवनचक्रावर लक्ष केंद्रित करून उत्पादन, वापर, पुनर्वापर आणि पुनर्चक्रण या सर्व टप्प्यांवर उपाययोजना करणे2.
दक्षिण कोरियाची भूमिका
दक्षिण कोरिया हा देश प्लास्टिक कचऱ्यावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी आणि पर्यावरणपूरक धोरणे राबवण्यासाठी जगभरात अग्रेसर आहे. त्यांनी प्लास्टिकच्या उत्पादनापासून ते पुनर्वापरापर्यंत संपूर्ण जीवनचक्रावर लक्ष केंद्रित करणारी धोरणे राबवली आहेत, ज्यात सरकार, उद्योग आणि ग्राहक यांचा समावेश आहे2.
महत्त्वाचे संदेश
- “प्लास्टिकचा वापर कमी करा, पर्यावरण वाचवा.”
- “पुनर्वापर आणि पुनर्चक्रण, स्वच्छ पृथ्वीची शपथ घ्या.”
- “एकत्र येऊ, प्लास्टिक प्रदूषणाचा अंत करू.”
निष्कर्ष
जागतिक पर्यावरण दिन २०२५ हे प्लास्टिक प्रदूषणाच्या समस्येवर जागतिक पातळीवर लक्ष केंद्रित करणारे वर्ष आहे. प्रत्येकाने आपल्या दैनंदिन जीवनात प्लास्टिकचा वापर कमी करून, पर्यावरणपूरक पर्याय स्वीकारून आणि इतरांनाही प्रेरित करून या मोहिमेत सक्रिय सहभाग घ्यावा, हाच या दिवसाचा मुख्य संदेश आहे36
